Nazwisko jest istotnym elementem, który jest integralnie i nierozerwalnie związany z każdą osobą. Towarzyszy nam od urodzenia aż do śmierci. Znajomość nazwiska pozwala nam określić pochodzenie każdego człowieka, ale także ustalić przynależność do określonej rodziny. Zgodnie z kodeksem cywilnym człowiek jest osobą fizyczną, a element który służy do indywidualizacji poszczególnych jednostek jest jej nazwisko. Szczegółowo tę kwestię określa art. 23 kodeksu cywilnego, który uznaje nazwisko za dobro osobiste każdego człowieka. Wynika z tego, że posiadanie nazwiska jest obowiązkowe. Nikt nie może żyć w społeczeństwie bez nazwiska.

Nazwisko po zawarciu związku małżeńskiego

Osoby, które zamierzają zawrzeć ze sobą związek małżeński muszą dokonaćwyboru jakie nazwisko będą nosić po zawarciu małżeństwa. Kwestię tę reguluje jeden z początkowych artykułów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Dokładnie chodzi o artykuł 25. Małżonkowie dokonują tego wyboru poprzez złożenie stosownego oświadczenia, które składa się przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Takie oświadczenie zgodnie z kodeksem może być złożone bezpośrednio po zawarciu małżeństwa lub przed sporządzeniem przez kierownika urzędu stanu cywilnego zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Po zawarciu związku małżeńskiego i sporządzeniu aktu małżeństwa przez kierownika urzędu stanu cywilnego prawo do wyboru nazwiska wygasa. Obywatel polski, który zawarł związek małżeński poza granicami kraju i który nie złożył oświadczenia o nazwisku, może dokonać tego podczas składania wniosku o wpisie aktu małżeństwa do polskiej księgi małżeństw. W sytuacji gdy małżeństwo jest przez obywatela polski zawierane przed konsulem, wówczas to do obowiązków konsula należy przyjęcie oświadczenia o nazwisku małżonków.

Małżonkowie mogą wybrać jeden z trzech wariantów przewidzianych w art. 25 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Po pierwsze mogą się zdecydować, że będą nosić nazwisko, które jest dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich. Oznacza to, że jeden z małżonków pozostaje przy swoim dotychczasowym nazwisku, a drugi małżonek przyjmuje nazwisko współmałżonka. Jest to opcja najczęściej wybierana przez małżonków. Wiąże się to z tym, że nazwisko takie staje się nazwiskiem obojga małżonków, na takich samych zasadach. Kolejno każda z osób zawierająca związek małżeński może zachować swoje dotychczasowe nazwisko. Jest to decyzja, którą każdy z małżonków podejmuje samodzielnie, nie musi uzyskiwać na to zgody współmałżonka. Trzecia opcja przewidziana w kodeksie polega na połączeniu własnego nazwiska z nazwiskiem drugiego małżonka. Istotne jest to, aby nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie składało się z więcej niż z dwóch członów, a kolejność członów może być dowolna.

W sytuacji, w której małżonkowie nie złożą oświadczenia w sprawie nazwisk, to automatycznie każdy z nich zachowuje swoje dotychczasowe nazwisko, jakie nosił przed zawarciem związku małżeńskiego.

Nazwisko po rozwodzie 

W związku z możliwością przyjęcia nazwiska drugiego małżonka (dotyczy to zarówno żonę jak i męża) istnieje możliwość powrotu do nazwiska noszonego przed zawarciem związku małżeńskiego. Taka sytuacja pojawia się w momencie rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Nie dzieje się to z automatu, a sam rozwiedziony małżonek musi wyrazić wolę powrotu do poprzedniego nazwiska. Aby tego dokonać musi złożyć odpowiednie oświadczenie, które powinno mieć formę pisemną. 

O zmianie nazwiska małżonków stanowi art. 59 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Aby dokonać zmiany nazwiska należy przygotować i złożyć odpowiednie dokumenty w dowolnym urzędzie stanu cywilnego przed kierownikiem urzędu lub w polskim konsulacie, przed konsulem jeżeli przebywa się zagranicą. Do zmiany nazwiska potrzebne są następujące dokumenty:

1) dokument tożsamości (dowód osobisty lub paszport),

2) dowód opłaty skarbowej/konsularnej – opłatę należy uiścić w urzędzie albo zrobić przelew na odpowiednie konto jednostki. Opłata skarbowa wynosi ok. 11 złotych, a opłata konsularna ok. 50 euro,

3) informacje o miejscu, w którym sporządzono akt małżeństwa, i dacie uprawomocnienia się orzeczenia sądu o rozwodzie,

4) odpis prawomocnego orzeczenia sądu o rozwodzie lub odpis zupełny aktu małżeństwa z wpisem o rozwodzie (czyli wzmianką o rozwodzie) – jeżeli oświadczenie składa się przed konsulem,

5) jeżeli dodatkowo będą potrzebne inne dokumenty kierownik urzędu stanu cywilnego lub konsul poinformuje o tym fakcie,

Istotne jest to, aby dokumenty zostały złożone w terminie 3 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku o rozwód. Termin ten jest zawity i nie może zostać przekroczony. Po jego upływie wygasa prawo powrotu do poprzedniego nazwiska i w takim wypadku, trzeba będzie wystąpić o administracyjną zmianę nazwiska, o której mowa w ustawie z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska. Ważne jest to, że w tym wypadku zmiana nazwiska będzie mogła być dokonana tylko z „ważnych powodów”.

Zarówno mąż, jak i żona nie mogą domagać się odebrania swojemu byłemu małżonkowi prawa do nazwiska nabytego przez małżeństwo, jako że Kodeks rodzinny i opiekuńczy takiej możliwości nie przewiduje. Niedopuszczalne jest także, występowanie do sądu z żądaniem, aby w wyroku rozwodowym orzekł o zmianie nazwiska. Nie jest możliwa, również zmiana nazwiska w razie pozostawania małżonków w separacji. W głównej mierze przemawia za tym niepewność ich dalszego losu.

Nazwisko dziecka 

Jednocześnie przy wyborze nazwiska dla siebie, małżonkowie składają oświadczenie o nazwisku dla wspólnych dzieci. Kwestie te reguluje rozdział II kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Podstawowe zasady zostały ujęte w art. 88. Przepis ten stanowi, że dziecko, co do którego istnieje domniemanie, że pochodzi od męża matki, nosi nazwisko będące nazwiskiem obojga małżonków. W sytuacji, w której małżonkowie mają różne nazwiska, dziecko będzie nosić nazwisko wskazane w ich zgodnych oświadczeniach. Małżonkowie mogą wskazać nazwisko jednego z nich lub nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. W razie nie złożenia przez małżonków zgodnego oświadczenia w sprawie nazwiska dziecka, będzie nosić nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Jednak, przy sporządzeniu aktu urodzenia pierwszego wspólnego dziecka małżonkowie mogą złożyć zgodne oświadczenia o zmianie wskazanego przez nich nazwiska. Istotne w tym przepisie jest także to, że do zmiany nazwiska dziecka, którego rodzice zawarli małżeństwo po ukończeniu przez dziecko 13 lat potrzebna jest jego zgoda.

W wypadku ustalenia ojcostwa przez uznanie lub na mocy wyroku sądowego nazwisko dziecka wskazują w porozumieniu jego rodzice. Oświadczenie w tym wypadku rodzice składają jednocześnie z oświadczeniem koniecznym do uznania ojcostwa. W razie sądowego ustalenia ojcostwa nadanie dziecku nazwiska następuje przez sąd w procesie, w wyroku ustalającym ojcostwo. Jeżeli ojcostwo nie zostało ustalone, dziecko nosi nazwisko matki. W sytuacji, w której rodzice są nieznani (nie zostało ustalone macierzyństwo, ani ojcostwo) nazwisko dziecku nadaje sąd opiekuńczy. 

Co w sytuacji, w której rodzice dziecka zawarli związek małżeński z partneram, od których dziecko nie pochodzi? 

Ta kwestia została przewidziana w art. 90 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przepis ten odnosi się do sytuacji, w której zarówno matka lub ojciec małoletniego zawarli ponownie związek małżeński. Ustawodawca postanowił, że zarówno matka jak i ojciec w porozumieniu ze swym nowym małżonkiem mogą złożyć przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem zgodne oświadczenie, że dziecko będzie nosić takie nazwisko jakie nosi albo nosiłoby ich wspólne dziecko. Do zmiany nazwiska dziecka, które ukończyło 13 lat, wymagana jest jego zgoda.

Od tej zasady istnieje wyjątek, w którym matka dziecka zawierająca małżeństwo z mężczyzną, który nie jest ojcem tego dziecka, nie może złożyć skutecznego oświadczenia o zmianie nazwiska dziecka. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku, gdy dziecko nosi nazwisko ojca lub nazwisko, które zostało utworzone na podstawie zgodnych oświadczeń rodziców dziecka przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Wobec czego matka może domagać się zmiany nazwiska w sytuacji, w której dziecko nosi wyłącznie jej nazwisko albo nazwisko składające się, ze względu na brak porozumienia rodziców, z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Analogicznie zasady te dotyczą także ojca małoletniego dziecka, który zawarł małżeństwo z kobietą, która nie jest matką dziecka.

W związku z powyższym dziecko powinno nosić nazwisko przynajmniej jednego z rodziców, chyba że zachodzi sytuacja, w której rodzice są nieznani. Dzieci pochodzące od tych samych rodziców noszą takie samo nazwisko. Nazwisko dziecka utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka lub przez połączenie nazwiska jednego z rodziców z nazwiskiem jego małżonka, od którego dziecko nie pochodzi, nie może składać się więcej niż z dwóch członów. W skład nazwiska dziecka powinny wejść pierwsze człony nazwisk podlegających połączeniu. Nie dotyczy to przypadku, w którym w wyniku połączenia powstałoby nazwisko, którego człony są jednakowe.